Hepimizin hayatımızda bir kere olsun “Ben bu anı güya daha evvel yaşadım ya, “ dediği bir an olmuştur diye kestirim ediyorum. Daha evvel yaşamadığınızı bildiğiniz bir olayı yaşadığınıza yemin edebileceğiniz kadar gerçekmiş üzere hissettiren bu tuhaf ve gizemli olaya ‘Dejà vu’ denir.
Yapılan araştırmalara nazaran insanların yaklaşık 3’te 2’sinin ömürleri boyunca en az bir kez bu hissi yaşadığı ve çoğunlukla 15-25 yaşları ortasındaki bireylerde görüldüğü tespit edilen dejà vu sanki bir hastalık olabilir mi? Bu yazımızda ne olduğu, kimlerde görüldüğü ve sebepleri dahil olmak üzere dejà vuyu sizler için mercek altına aldık.
Dejà vu nedir?
Fransızca’da déj (çoktan) ve voir (görmek) manasına gelen sözcülerin bir ortaya gelmesiyle oluşan déjà vu (deja vü), yaşanan bir durum ya da hadiseyi daha evvelden yaşamış, birinci kere gezdiğiniz bir yeri daha evvel görmüş ya da birinci sefer tattığınız bir yemeği güya daha evvel yemişsiniz hissine verilen isimdir. Koku kadar kolay bir şey bile dejà vu olmanıza sebep olabilirken; “Vallahi daha evvel de yaşamıştım “ dediğiniz şey hakkında çoğunlukla detay hatırlamazsınız.
Ayrıyeten şunu da belirtmek lazım ki, dejà vu yaşamanız için bir şeyi yapışınız birinci seferi olması gerekmiyor. Diyelim ki arkadaşlarınızla toplanıp eğlenmeye çıktınız ve bir cümbüş yerinde dans ediyorsunuz. Bu pek sık sık yapabileceğiniz bir aktivite, değil mi? Lakin birden güya daha evvel orada tıpkı formda, üzerinizde birebir kıyafetler ve etrafınızda tıpkı beşerlerle, birebir müzikte dans etmişsiniz hissine kapıldınız. Bu birden duraklamanıza ve ne olduğunu sorgulamanıza sebep olabilir lakin telaşa gerek yok; zira şu an yalnızca bir dejà vu yaşıyorsunuz. Olağan bu durum çok sık yaşanıyorsa, durum biraz değişir.
Dejà vu bir hastalık mıdır?
En başında belirtmeliyiz ki hayır, dejà vu bir hastalık ya da hastalık belirtisi değildir. Epilepsi hastalarında bazen nöbetler eşliğinde yaşansa da, hiçbir sıhhat meşakkati olmayan insanlarda da olabilen dejà vu; beynin işleyişindeki küçük bir anomaliden kaynaklanmaktadır ve kelam konusu hissin vakit zaman ortaya çıkması fizikî ya da ruhsal bir probleminiz olduğu manasına gelmez. Ama bu hissiyat tertipli olarak tekrarlanıyorsa bir anormallik olabilir ve hemen bir doktora muayene olmak gerekir.
Dejà vu kimlerde görülür?
Evvelce; şizofreni, anksiyete bozukluğu ve depresyon üzere rahatsızlıkları olan insanlarda dejà vu’nun nispeten daha sık görüldüğü sanılıyordu. Lakin yapılan araştırmalar, bu rahatsızlıklar ile dejà vu’nun rastgele bir ilgisinin bulunmadığını gösterdi.
Yetişkin bireylerde gerilim, yorgunluk ve gibisi nedenlerden kaynaklanabilen dejà vu, daha çok ‘epilepsi’ hastalarında görülüyor. Nöbet öncesinde, şuur açıkken ortaya çıkan dejà vu, kişinin daha şiddetli ataklar geçirmesine sebep olabiliyor. Bu nedenle, özellikle çocukluk ve ergenlik devirlerinde dejà vu çok sık yaşanıyorsa kesinlikle bir doktora başvurulmalı ve epilepsi hastalığı olup olmadığı anlaşılmalıdır.
Dejà vu neden olur?
Birinci kere 1876 yılında, Fransız Fizikçi Emile Boiraç tarafından kullanılan ‘dejà vu’ kavramı; bilim literatüründe ise 1928 yılında, Edward Titchener‘in ‘Bir Psikoloji Kitabı‘ isimli yapıtında tanımlanmıştır. Dr. Titchener’e nazaran beyin, tecrübeye ait kesin bir algı üretmeden evvel kısmi bir algı oluşturmakta, bu kısmi algı da dejà vu hissinin yaşanmasına sebep olmaktadır.
Bir öbür açıklamaya nazaran ise beynin sağ lobu ile sol lobu milisaniyeden daha ufak bir vakit farkıyla çalışır ve bunun sonucunda da bir olayı bir taraf daha evvel algıladığı için, daha geç algılayan taraf bu olayı daha evvel yaşamış üzere olur. Yani öteki bir deyişle bu olay, hudut aksonlarındaki küçük bir sapmadan kaynaklanır.
Yapılan araştırmalarda elde edilen bulgulara nazaran, temporal lob krizleri gelmeden çabucak evvel dejà vu yaşanabilmektedir. Kelam konusu yakınlık, nörolojik seviyede anomoli oluşturacak elektrik akımlarının deja vuya sebep olduğu sonucunu güçlendirmektedir. Ayrıyeten, dejà vunun Alzheimer hastalığının erken teşhisinde faydalı olabileceği fikri de öne sürülmektedir. Lakin bu teori şu an için doğruluk kazanmamıştır.
Dejà vu, araştırmacılar için üzerine çalışması sıkıntı bir bahis; zira öncesinde ‘Geliyorum!’ diye uyarmadan, birden teğe oluyor ve bir o kadar kısa müddette de geçiyor. Bu sebeple de, çoğunluk hafızayla bir ilgisi olduğu konusunda hemfikir olsa da, bilhassa genç yetişkinlerde sık sık görülen bu durumun kesin bir açıklaması yok.
Fakat, büyük ihtimalle Matrix’te yaşanan ufak bir kusurdan çok daha fazlası olan dejà vunun, neden olabileceğine dair birkaç kabul edilebilir teori de yok değil olağan.
İşte dejà vunun beklenen nedenleri:
- Bölünmüş algı
- Beyinde meydana gelen minör devre arızaları
- Bir anıyı hatırlama formumuz
- Öbür sebepler
Bölünmüş algı
Bölünmüş algı teorisine nazaran; bir şeyi iki kez görmeniz dejà vuya neden olur.
Bir şeyi birinci görüşünüzde dikkatiniz dağınık olduğu için fark etmemiş ya da yalnızca gözünüzün ucuyla görmüş olabilirsiniz; fakat beyniniz o şeyi yeniden de algılar ve ona dair bir anı oluşturur. Yani aslında fark ettiğinizden çok daha fazlasını görmüş olursunuz. Bu yüzden de şayet bir şey, örneğin spesifik bir görünüm, birinci seferinde tam ilginizi çekmediyse onu birinci defa gördüğünüze inanabilirsiniz.
Lakin birinci seferini hatırlamadığınız bu görüntüyü ikinciye gördüğünüzde, güya daha evvel görmediğiniz bir şeyi gördüğünüzü hatırlıyormuşsunuz hissine kapılarak dejà vu yaşarsınız.
Öteki bir deyişle; bir tecrübe algınıza birinci girdiğinde tüm dikkatinizi vermediğiniz için iki farklı olay üzere gelir, ancak aslında birebir olayın devam eden bir algısıdır. Evet, farkındayız kulağa biraz karışık geliyor olabilir; fakat bütün olay bundan ibaret.
Beyinde meydana gelen minör devre arızaları
Bir öbür teoriye nazaran de beyniniz ‘yanılgı verdiğinde’ bu, epileptik nöbete benzeri bir elektriksel arızaya sebep olur ve bu da dejà vuya yol açar.
Diğer bir formda anlatmak gerekirse; beyninizin şu anı ve geçmişi denetim eden kısımları birebir anda çalıştığında beyin kusur verir ve dejà vu olursunuz.
Bu türlü durumlarda beyniniz artık olan bir olayı bir ‘anı’ olarak algılar ve o anı daha evvel yaşamışsınız hissine kapılırsınız. Bu şekil bir beyin kusuru, nizamlı olarak tekrarlanmadığı sürece rastgele bir tehlike teşkil etmez.
Kimi uzmanlar ise bir diğer beyin arızası çeşidinin dejà vuya neden olabileceğini savunuyor.
Beyin bir bilgi algıladığında bu bilgi çoklukla kısa devir anı deposundan, uzun periyot anı deposuna uzanan bir yol takip eder. Bahsettiğimiz teoriye nazaran ise birtakım durumlarda kısa devir anılar, uzun devir anılara kestirme bir yoldan geçiş yapar. Bu durum yaşandığında da, aslında dakikalar evvel yaşanmış bir olayı güya uzun vakit evvel yaşanmış üzere algılayabilirsiniz.
Bir öbür teori ise gecikmeli algılamaya neyin sebep olabileceğine dair bir açıklama sunuyor.
Gözlemlediğiniz şeyler; duyularınızdan beyninize iki farklı yol aracılığıyla aktarılıyor; fakat bu yollardan birisi başkasına nazaran daha süratli çalışıyor. Ölçülen vakit göze alındığında çok derecede değersiz gözüken bu ufak gecikme; beynimizin tek bir olayı iki farklı tecrübe olarak algılamasına sebep oluyor.
Bir anıyı hatırlama halimiz
Birçok araştırmacıya nazaran dejà vunun, anıları belleğe sürece ve hatırlama halimizle bir ilişkisi vardır. Colorado Eyalet Üniversitesi psikoloji profesörü ve bir dejà vu araştırmacısı olan Anne Cleary tarafından yürütülen bir araştırma, bu teoriyi takviyeler nitelikte sonuçlar elde etti.
Araştırmaya nazaran dejà vu; yeni yaşadığımız bir olayın, daha evvelce yaşadığımız lakin hatırlayamadığımız bir olaya benzemesi sonucu verilen bir reaksiyon olabilir. Yani siz o anıyı hatırlayamasanız bile beyniniz daha evvel de emsal bir durumun için olduğunun farkındadır.
Bu bilinçaltı süreci açıklayamadığımız bir yakınlık ve benzerlik hissi duymamıza neden olur. Şayet anıyı hatırlayabiliyor olsaydınız ikisi ortasındaki ilişkiyi kurar ve büyük ihtimalle de dejà vu olmazdınız. Cleary’e nazaran bu durum, örneğin bir binanın içi ya da bir görüntü üzere aşikâr bir sahneyle, hatırlayamadığımız şey büyük bir benzerlik gösterdiğinde sık sık yaşanır.
Cleary, araştırması sonucunda ulaştığı bu bilgiyi, 2018 yılında yaptığı dejà vuya bağlı önsezi fikriyle alakalı bir öbür araştırmasında da kullandı.
Çok büyük ihtimalle dejà vu yaşadıktan sonra bir sonraki adımda ne olacağını bildiğinizi sandığınız olmuştur; fakat Cleary’nin araştırmasına nazaran her ne kadar sırada ne olacağını varsayım edebildiğinizden emin olursanız olun, bu mümkün değildir.
Gelin duruma bir de bir Gestalt kuramından bir örnekle bakalım: Yeni işinizin birinci günü. Ofisinize girdiğiniz esnada her şey o kadar tanıdık geliyor ki, birden gelen daha evvel orada bulunmuşsunuz hissiyle neye uğradığınızı şaşırıyorsunuz.
Şayet daha evvel benzeri yerleşim ve mobilya nizamına sahip bir yerde bulunduysanız yaşadığınız şeyin dejà vu olma mümkünlüğü çok yüksek. Daha evvel emsal bir yerde bulunup o anı hatırlayamadığınız için, hayatınızda birinci kez gördüğünüz yeni ofisinizi güya daha evvel görmüşsünüz üzere hissedersiniz.
Öbür sebepler
Dejà vuyu manalandırmak ismine yapılmış bilim dışı birkaç açıklama daha mevcut.
Bu açıklamalardan birisi ve en çok kabul göreni, dejà vunun daha evvelki hayatınızda ya da düşünüzde yaşadığınız bir şeyi hatırlamak üzere, bilimsel bir açıklaması olmayan psişik bir deneyimle alakalı olabileceği. Açık fikirli olmak doğal ki de makûs bir şey değil; lakin destekleyici nitelikte rastgele bir kanıt olmadığı için bu fikir inançtan öteye gidemiyor.
Uzun lafın kısası, bilimin şimdi büsbütün açıklamayı başaramadığı bir garip olay dejà vu, çok sık tekrar etmediği sürece sıhhatiniz için bir tehdit oluşturmamakla birlikte hala daha gizemini müdafaaya devam ediyor. Kim bilir, tahminen de sahiden Matrix’te yaşanan bir yanlıştan ibarettir.
