Türkçe, tarih boyunca birçok farklı lisanı, kültürü ve yaşayış biçimlerini bünyesine katarak bugün dünyanın en varlıklı lisanlarından biri olmayı başarmış. Tarihimizi, bir vakitler bu topraklarda neler yaşandığını gösteren en büyük ayrıntılardan biri de tabirler olmuş.
Osmanlı Dönemi’nden, hatta çok daha öncesinden gelen bu tabirler, ağzımıza pelesenk olmuş durumda. Gün içinde en az birkaç sefer kullandığımız, zıvanadan çıkmak yahut ateş kıymeti üzere birçok tabirin, son derece enteresan kıssaları bulunuyor. Dilerseniz Dingo’nun ahırındaki Dingo kimmiş, vaktinde beşerler neden dolap çevirmek zorunda kalmış birlikte öğrenelim.
Zıvanadan çıkmak
Önemli manada sinirlendiğimizde, öfkeden meczuba dönmek üzere olduğumuz anlarda sıklıkla karşı tarafa “beni zıvanadan çıkarma” cümlesini kurarız. Şimdilerde yalnızca öfkeyi yansıtmak için kullanılan bu tabirin, birbirinden farklı iki öyküsü bulunuyor.
Bu kıssaların ortasında en bilineni, eski vakitlerde trafik polislerinin kullandığı bir müdafaadan geliyor. 1960’lı yıllarda Türkiye’de trafik polisleri, asayiş berkemali sağlamak ismine zıvana ismi verilen metalden bir muhafazanın içine girerlermiş. Bu polisler, yolda sorun çıkaran, kurallara uymayan şahıslara “beni zıvanadan çıkarma, çıkarsam ceza yazarım” derlermiş.
Zıvana, eski devirde kapıların açılıp kapanmasını sağlayan menteşelere verilen ikinci bir isimmiş. Zıvanalar çıktığı vakit kapı yerinde duramaz ve devrilirmiş. Zıvanadan çıkma tabirinin öfkeden yerinde duramama ile bağdaştırılmasının ikinci bir sebebi de buymuş.
Afyonu patlamak
Sabahın erken saatlerinde, şimdi tam uykudan ayılamamışken bize soru yöneltenlere çoğunlukla “dur daha afyonum patlamadı” deriz. Kimimiz çay, kahve içerek kimimiz de soğuk bir duş alarak patlatır afyonunu. Pekala sabahın birinci saatlerindeki asabi halimizi yansıtan bu tabirin kıssası nedir?
Osmanlı Dönemi’nde esrar stili uyuşturucu kullanan beşerler, Ramazan Ay’ı geldiği vakit bu esrarı kullanabilmek için yeni bir formül geliştirmişler. Bu yol de esrarı vitamin kapsülüne benzeri bir şeye sıkıştırıp, sahurda yuttuktan sonra sabah saatlerinde patlamasını beklemekmiş. Esrar sayesinde daha sevinçli ve keyifli(!) olan beşerler, esrar patlamadan evvelki asabi hallerinde ”afyonum patlamadı” cümlesini kurarmış.
Keçileri kaçırmak
Birinin latife yollu da olsa aklını kaybettiğini, delirmesine bir adım kaldığını belirtmek için çoğunlukla “keçileri kaçırmış herhalde” deriz. Türkiye’de yaşayan neredeyse herkesin bildiği bu tabirin öyküsü, Burdur’da bulunan İnsuyu Mağarasına dayanıyor.
Burdur’da yaşayan bir çoban, keçileri İnsuyu Mağarasına getirdikten sonra hayvanları kaybettiğini sanmış ve köy köy gezerek yerlilere keçileri görüp görmediğini sormaya başlamış. Çoban; “Keçilerin sahibine ben nasıl hesap veririm” diye düşünürken köylüler, çobana yardım etmek istemiş ve birinci olarak çobanın keçileri kaybettiği yere, İnsuyu Mağarasına gitmişler. Mağaraya yaklaşan köylüler, keçileri çobanın bıraktığı yerde bulmuş ve çobanın delirmeye başladığını düşünerek, “keçileri kaçırmış herhalde” tabirinin temelini atmışlar.
Pabucu dama atılmak
Evvelden sahip olduğu pahası ve ehemmiyetini kaybeden rastgele bir şeye, pabucunu dama atmak deriz. Bu tabiri çoğunlukla diğerini görünce bizi unutan yakınlarımıza, sevdiklerimize karşı kullanıyoruz. Herkesin lisanına pelesenk olmuş bu tabirin, Osmanlı Dönemi’ne uzanan bir kıssası bulunuyor.
Osmanlı Dönemi’nde lonca ismi verilen esnaf teşkilatlarının sorumluluklarından biri, zanaatkarların ürettikleri malların kaliteli ve sağlam olup olmadığını denetim etmekmiş. Bilhassa ayakkabı konusunda bir epey hassas olan loncalar, dükkanlara girip ayakkabıları teker teker denetim edermiş.
Dayanıksız olduğu düşünülen, kısa bir mühlet sonra yırtılma riski bulunan ayakkabıların üreticilerine para cezası kesilir, ayakkabılar da bir daha kullanılmaması için dükkanların damlarına atarmış. Pabucun dama atılması tabiri de buradan, yani bedelsiz görülen bir şeyin artık kullanılmadığını göstermek için kullanılırmış.
İki dirhem bir çekirdek
İki dirhem bir çekirdek, hoş olduğunu düşündüğümüz bir bireye iltifat etmek için kullandığımız bir tabirdir. Hatırlayacak olursanız Türk Edebiyatı’nın en kıymetli müelliflerinden İskender Pala, tabirlerin kökenine ışık tuttuğu kitabına da İki Dirhem Bir Çekirdek ismini vermişti.
Bu tabirde geçen çekirdek, aslında keçiboynuzunun çekirdeği. Osmanlı Dönemi’nde dünyanın neresinde olursa olsun tıpkı yüke sahip olduğuna inanılan keçiboynuzu çekirdeği, Arapçada karat (kırrat) manasına geliyor.
Bu çekirdek daima birebir tartıda olduğu için eski devirlerde altın ve pırlanta üzere taşların yükünü ölçmek için kullanılırmış. Tabirde geçen bir öbür söz dirhem ise kimi Arapların şu an hala kullanmakta olduğu eski bir para ünitesi. Osmanlı’da beşerler, Osmanlı Altını’nın bedelini belirtmek için 2 dirhem ( 32 keçiboynuzu çekirdeği) bir çekirdek derlermiş.
Dingo’nun ahırı
Kalabalıktan geçilmeyen, kimin girip çıktığı muhakkak olmayan yerlere karşı kullanırız Dingo’nun ahırı tabirini. Bu tabirin kıssası, tam da manasını taşıyan, İstanbul’un en nezih semtlerinden birinden geliyor.
Lisanlara pelesenk olmuş bu tabir, 1800’lü yıllarda Taksim’deki atlı tramvayların bir durak noktası olan Rum asıllı Dingo isimli bir kişinin ahırından geliyor. Bu atlı tramvayların Şişhane yokuşunu çıkabilmesi için destek at alması gerekiyormuş ve Taksim’e ulaştırılan atlar, dinlenebilmeleri için Dingo’nun ahırında bekletiliyormuş. Atlı tramvay trafiği o kadar ağır olurmuş ki ahıra giden atın haddi hesabı olmazmış. Bu yıllardan sonra da giren çıkanın aşikâr olmadığı yerlere Dingo’nun ahırı denilmeye başlanmış.
Ateş kıymeti
Günlük hayatta çok derecede kıymetli şeylere karşı kullandığımız ateş kıymeti tabirinin öyküsü, Osmanlı Dönemi’nde dünyayı titreten padişah olarak bilinen Sultan Süleyman’ın bir av kıssasına dayanıyor.
Sultan Süleyman, padişahlık yaptığı bir devirde yanında adamlarıyla İstanbul’a yakın bir yerde ava gitmiş. Avlanırken İstanbul’dan hayli uzaklaştığını fark ettikleri anda şiddetli bir halde yağmur yağmaya başlamış ve padişah adamlarıyla birlikte, saraya dönmek yerine geceyi geçirebileceği bir kömür kulübesine sığınmak zorunda kalmış.
Kulübenin sahibi, kim olduğunu bilmediği Sultan Süleyman ve adamlarının ısınması için bir ateş yakmış. Ateşin başında ısınan padişah; “Şu ateş bin altın eder” demiş. Sabah olunca padişahın askerleri, konaklamalarının bedelini ödemek için kulübenin sahibine gittiklerinde fiyatın binbir altın olduğunu öğrenince şaşırıp kalmışlar. Bunun üzerine kulübenin sahibi, konaklamanın fiyatının bir altın, Sultan Süleyman’ın da dediği üzere ateşte ısınmanın bedelinin bin altın olduğunu belirtmiş. Bu olayın üzerine ateş kıymeti tabiri, günümüze kadar ulaşmayı başarmış.
Dimyat’a pirince giderken meskendeki bulgurdan olmak
Biz bu tabiri kullanırken ekseriyetle Dimyat ayrıntısını atlayıp yalnızca pirince giderken konuttaki bulgurdan oldum üzere cümleler kurarız. Halbuki Dimyat, bu tabirin oluşmasındaki en kıymetli ayrıntılardan birisi.
Dimyat, Mısır’da Süveyş Kanalı’nın yakınlarında bulunan bir iskeleye verilen isim. Mısır’da yetişen meşhur pirinçler, hasırdan torbalar içinde bu iskeleden Türkiye’ye gelir, Osmanlı’daki tüccarlar tekrar pirinç satın almak için Dimyat’a gitmek zorunda kalırlarmış.
Osmanlı Dönemi’nde Dimyat’a pirinç almaya giden bir tüccar, bindiği gemide Akdeniz açıklarına geldikleri vakit Arap korsanları tarafından soyguna uğramış. Kemerindeki altınlar da dahil olmak üzere her şeyini kaybeden tüccar, ülkesine döndüğü vakit tarlasında kalan son bulgurları da satmak zorunda kalmış ve mesken halkı uzun bir mühlet aç kalmış. Tüccarın yaşadıklarına şahit olan mevzu komşular, adam için daha sonra bir tabir haline gelecek “Dimyat’a giderken konuttaki bulgurundan oldu” cümlesini kurmuş.
Dolap çevirmek
Hayatımız boyunca en az bir iki kez sen ne dolaplar çeviriyorsun usulünde latife ile karışık sorulara maruz kalmışızdır. Hile, sistem, dalavere ile iş yapmak manasına gelen bu tabirin kıssası, yeniden Osmanlı Dönemi’ne dayanıyor.
Osmanlı Dönemi’nde eski konaklarda, yemek servisinin yapılması için dolaplar bulunuyordu. Ağaçtan yapılmış bu dolapların en büyük özelliklerinden biri, alt ve üst kısımlarında bulunan miller sayesinde çevrilebilir olmasıydı.
Bu dolaplar çoğunlukla, konutta yemek servisinin yapılması için kullanılırmış. Mutfaktan çıkan yemekler bu dolaba konur ve çevrilerek karşı odadaki kişinin alması sağlanırmış. Birbirini seven, lakin bu sevgiyi mesken sahibinden gizlemek isteyenler, yazdıkları mektupları, ikramlarını bu dolabı kullanarak karşı tarafa ulaştırmaya başlamış ve bu durum o kadar yaygın bir hal almıştı ki beşerler, zımnî kapaklı iş yapanlar için “yine bir dolaplar çeviriyor” tabirini kullanmaya başlamış.
Kaynak 1, Kaynak 2, Kaynak 3, Kaynak 4
