Dini inançların en az 11.600 yıl öncesine uzandığını Göbeklitepe sayesinde biliyoruz. O yıllarda dahi bir niyet akımı, insanları bilinen en eski tapınağı inşa etme konusunda motive etmiştir.
Muhtemelen bir tapınak inşa edilmeden evvel de insanların aklında daima bu sorular vardı: Bir ilah var mı, varsa neye benziyor, bizi o mu yarattı, yoksa cihanın kendisi mi bir ilah? İşte insanlık bu soruların yanıtlarını ararken aşağıdaki kanıları oluşturdu ve kitleler kendilerine uygun bulduklarını benimsedi.
En az bir ilahın var olduğu inancı: Teizm
Daha kesin tarifiyle rabbin tabiatını ve kozmosla ilah ortasındaki bağlantıyı açıklayan; şahsî, mevcut ve faal olarak kozmosun kuruluş ve idaresinden sorumlu bir ilah betimlemesi içeren, bu allahın çeşitli yollarla din gönderdiğini savunan öğretidir. Bu yaklaşıma nazaran ilah, dünya ve beşerler ile daima ilgi içerisindedir. En tanınan
Tüm ilahlara ve ruhsal varlıklara olan metafizik inançları ve dinleri reddetmek: Ateizm
Doğruluğuna inanılan gerçekliği inanç yoluyla açıklamayı kabul etmeyen bir felsefi fikir akımıdır. İnanç şartlanmalarını, hayali yaratıkları ve olayları reddeder. Ateist bakış açısıyla yaradanın yanı sıra tüm metafizik inançlar ve tüm manevî varlıklar da reddedilir.
Her şeyi kapsayan içkin bir rabbin, kozmosun ya da tabiatın ilah ile tıpkı olduğu görüşü: Panteizm
Panteistler bireyleştirilmiş ya da antropomorfik bir yaradana inanmazlar. Panteizm, ekseriyetle monizm ile bağlantılı bir kavramdır. Panteizmde her şey rabbin bir modülü olarak kabul edilir, İlah her şeydir ve her şey allahtır. İlah tabiatta, objelerde, insan dünyasında vardır.
Kamusal tanrıcılık inancı: Panenteizm
Panteizmde olduğu üzere kozmosun kendisinin ilah olduğunu, panteizmden farklı olarak da birinci devindirici olan ilahın cihan ve tüm varlıkları özünden yarattığını ve kozmostan üstün, kozmosun şuurunda mutlak ve değişmez bir varlık olarak hâkim olduğu inancıdır.
Dinî bilgiye dolaysız biçimde yalnızca akıl yoluyla ulaşılabileceği prensibini temel alan inanç: Deizm
Mantık ve doğal dünyaya dair müşahedelerin kaynağını oluşturduğu; dine akıl yoluyla ulaşılabileceğine inanan, bu sebeple vahiy ve esine dayalı tüm dinleri reddeden ilah inancıdır. İnanışın tanımlanmasında kullanılan doğal din ya da doğal inanç kavramları, hiçbir aracı olmaksızın yalnızca akıl yoluyla kavranabilecek yalın bir ilah inancını belirtir.
Teolojik manada rabbin varlığının ya da yokluğunun, bilimsel olarak da cihanın nereden türediğinin bilinmediğini yahut bilinemeyeceğini ileri süren felsefi akım: Agnostisizm
Görseldeki sinema: I Origins (2014)
Agnostisizmin iki tipi vardır. Zayıf agnostisizme nazaran hiç kimsenin ilah hakkında bir bilgisi yoktur, fakat bu tahminen bilinebilir; güçlü agnostisizme nazaran ise ilah hiçbir halde bilinemez. Agnostisizm genel olarak olaylara kuşkucu yaklaşır, kuşkucu sorular sorar ve cevapları kuşku ile bulmaya çalışır.
Tanrıyı tartışmanın anlamsız olduğunu öne süren fikir: İgnostisizm
Varlığı ve yokluğu tartışılan “tanrı” kavramının tarifinde bir tutarlılık bulunmadığını, dengeli bir tarifi bulunmayan bir kavramın da varlık yokluk açısından tartışılmasının anlamsız olduğunu öne süren teolojik pozisyondur.
Her şeyin unsurdan oluştuğunu savunan felsefi fikir: Materyalizm
Maddecilik, özdekçilik yahut materyalizm, her şeyin husustan oluştuğunu ve şuur de dahil olmak üzere bütün görüngülerin maddi etkileşimler sonucu oluştuğunu öne süren, a priori* olan hiçbir metafiziksel kavram kabul etmeyen felsefi kuramdır. Bir başka deyişle husus, var olan tek töz*dür. Maddecilik “fiziksel hususun tek yahut temel gerçeklik olduğu” tarafındaki kuramdır.
*A priori, söz manası olarak önsel demektir. Lakin genel kullanım alanı olan ideolojide, “deneyden evvel olan” manasında kalıplaşmıştır.
*Töz, değişen yüklemlere takviyelik eden değişmez gerçeklik; “kendi kendisiyle, kendi kendisinde var olan” manasındaki felsefi kavram.
Birden çok yaradana inanmak: Politeizm
Çoktanrıcılık da denen politeizmde birden çok rabbe inanılır. Sözcük, etimolojik açıdan, Yunanca poly (çok) ve theoi (tanrı) sözcüklerinden türemiştir.
Birçok ilahın var olduğuna inanmakla birlikte bu rablerin her birinin yalnızca kendisine tapan bireylere karşı güçlü olduklarını (sadece o kişiyi etkileyebildiklerini) öne süren niyet: Monolatrizm
Monolatrizm, bir politeizm tipidir. Monolatrist bir kişi birden çok panteonun varlığına inanırken bunlardan yalnızca kendisinin bağlı bulunduğu inancın panteonun kendisini etkileyeceğine inanır.
Bir yaradana bağlanırken öteki rablerin varlığını da kabullenmeyi tanımlamak: Henoteizm
Henoteizm, din ve ideolojide, Max Müller tarafından çıkarılmıştır. Yunanca heis theos, “bir tanrı”. Müller’e nazaran bu, “prensipte monoteizm, gerçekte (uygulamada) ise politeizm”dir.
Henoteizmin monolatrizmle birlikte iki alt tipinden biri: Katenoteizm
Birçok allahın var olduğuna inanmakla birlikte, bu ilahların her birinin yalnızca kendisine tapan bireylere karşı güçlü olduklarını kabul eden monolatrizmden farklı olarak, birçok rabbe yıl içerisinde belli vakitlerde tapılan inanç sistemidir.
İlahın berbat olduğuna inanılan ideoloji sistemi: Disteizm
Görseldeki mini-dizi: Childhood’s End (2015)
Disteizm sözü, Yunanca “Dys-” (kötü) ve Theos (tanrı) sözcüklerinden oluşmaktadır.
Tek bir rabbin varlığına ya da allahın birliğine duyulan inanç: Monoteizm
Monoteizm sözcüğü, etimolojik açıdan, Yunanca mono (tek) ve theoi (tanrı) sözcüklerinden türemiştir.
İdeoloji ve din biliminde başta olmak üzere, çeşitli öğretilerden bahsetmek ve bunları tanımlamak için geliştirilen usul: Düalizm
Bu öğretilerin tamamında iki temel hususun (genelde zıt) bulunduğu yer alır. Bu iki temel unsur, bilhassa de zıt güçler yahut varlıklar olabilir.
Genel manada dişi-erkek, iyi-kötü ya da aydınlık-karanlık olan bu çiftler, Çin fikrinde Yin-Yang, Hint kanısında Tamus-Satva, Zerdüştilik inancında Ahura mazda-Angra mainyu olarak tasavvur edilir.
Her şeyin bir tek zorunluluğun, unsurun, unsur yahut güçten olduğunu argüman eden görüş: Monizm
Ekseriyetle monizmin panteizm, panenteizm ve içkin bir ilah inanışı ile alakalı olduğu düşünülür. Ayrıyeten, saltçılık (absolutizm) ve monad da monizmle yakından ilgilidir. Pisagor da monist olarak bilinmektedir. “Bir” sayısı Pisagor’a nazaran mutlak ve kutsaldır.
Kainatı başlatan rabbin şu an kozmostan ve içindeki birçok canlıdan küçük ve güçsüz kalmış olabileceği niyeti: Transteizm
Görseldeki sinema: Prometheus (2012)
Teistik yahut ateistik olmayan bir din ideolojisidir. Cihan yaratıldı/başlatıldı, fakat şu an kendi kendine ilerleme halindedir.
Tanrı(lar)ın varlığı ile ilgili soru sormanın anlamsız ve hayatıyla ilgisiz olduğu görüşü: Apateizm
Apateizm (apati ve teizm/ateizm sözlerinin birleşimi), tanrıumursamazlık, pragmatik ateizm yahut (eleştirel olarak) pratik ateizm; rastgele bir deiteye olan inanca yahut inançsızlığa karşı ilgisizliktir. Apateizm tanrı(lar)ın varlığına yahut yokluğuna yönelik bir tavrı tanımladığından hem teizmde, hem ateizmde görülebilir. Apateistler birebir vakitte tanrı(lar)ın var olup olmadık(lar)ına dair rastgele bir yargıya katılıp katılmamakla ilgilenmemektedirler.
Somut kozmosun ötesinde bir şey olduğu, fakat bu bir şeyin tanımsız ve bilinmez nitelikleriyle kaldığı bir inanç biçimi: Letsizm
Letsist bir kimse ona yöneltilen “Tanrıya inanıyor musunuz?” sorusuna “Hayır, lakin bir şeyler olmalı.” formunda karşılık veren kimsedir.
Tüm dinlere ait hürmet, tanıma, inanma durumu: Omnizm
Hiçbir dinin gerçek inanç olmadığına fakat her dinde/inançta hakikatin bulunabileceği inancıdır. Bütün dinlere hürmet duyulur.
