Yetişkinlerin tersine hiçbir şeyi umursamayıp daha korkusuzca davranabildiğimiz çocukluk devrimizde hepimiz illaki bir karanlıktan korkma periyodundan geçmiş, o koridor ışığını açık bırakıp uyumuşuzdur. Ne de olsa bütün canavarlar gece karanlık çöktüğünde saklandıkları yerlerden çıkarlar ya da en azından çocuk aklımızla o denli olduğuna inanırdık. Bu endişe yalnızca küçüklükte kalsa uygun: karanlık, büyüyüp birer yetişkin olduğumuzda bile; nedenini bir türlü anlayamadığımız bir formda içimize kurt düşürmeye devam eder.
Pekala neden? Her endişenin olduğu üzere, karanlık kaygısının da psikolojide bir açıklaması var. Dünyaca ünlü metal kümesi Iron Maiden‘ın “Bazen odanın köşesine bakmaya bile korkarsın. Hissedersin bir şeylerin daima seni izlediğini, “ diyerek üzerine efsane müzik Fear of the Dark’ı yazdığı karanlık korkusuna gelin bir de birlikte bakalım.
Mevtin renginden zarafetin rengine bir seyahat
Baştan sona simsiyah giyinmiş bir insan gördüğünüzde onun bir cenazeye mi, bir iş toplantısına mı, bir moda gösterisine mı yoksa yalnızca bir yürüyüşe mi gittiğini anlamakta biraz zorlanabilirsiniz. Sonuçta bu aktifliklerin hepsinde de büsbütün siyah giyinilebilir.
Pantone Renk Enstitüsü’nün renk uzmanı ve yönetici yöneticisi Leatrice Eiseman’a nazaran şu son 50-100 yıl içerisinde siyah renk çok büyük bir değişime uğradı. “Günümüzde siyahın; cenazelerin, üzüntünün ve ağlayan dulların ötesinde, renge bir çeşit ‘güç hissi’ veren bir yükü var, “ diyen Eiseman’a nazaran siyah, yas ve vefatle ilişkilendirilen bir renk olmaktan çıkıp asalet ve sofistike denildiğinde akla birinci gelen renge evrildi. Artık beşerler olduklarından ince gözükmek, özgüven hissiyatı yaymak ve değerli kıyafetlerin sembolü olarak siyah giymeyi tercih ediyor.
Lakin siyah rengin kasvet ve bilinmeyenle olan ilgisi, bir cadının kıyafetleri yahut Azrail’in pelerini üzere şeytani tasvirler formunda birtakım kültürlerde hala devam ediyor. Aslında bu ve gibisi kurgusal betimlemeler de karanlık korkusu evriminin bir kesimi.
Karanlık korkusu aslında atalarımızın bizlere bir mirası
Diyelim ki konutunuzda yalnızsınız ve güzelce aydınlatılmış salonunuzda koltuğunuza kurulmuş bir sinema izliyorsunuz. Dışarıda esen rüzgarın hareketlendirdiği kuru ağaç kısımları camınıza sürtüyor. Klasik bir Sonbahar akşamı; ortada güvenliğinizi sorgulatacak hiçbir durum yok, değil mi?
Ta ki birden ışıklar gidip, sizi karanlıkta bir başınıza bırakana kadar. Bu türlü bir durumda birden fazla insanın içini anında nedensiz bir dehşet kaplama başlar.
Toronto Ryerson Üniversitesi psikoloji profesörü ve The Anti-Anxiety Workbook kitabının muharriri Martin Antony, “Korku, acı hissi üzeredir. Yalnızca bizi muhtemel bir tehlikeye karşı korumak için vardır, “ diyor ve ekliyor: “ İşte o ‘korku’ bizi tehlikelere karşı tetikte tutuyor. “
Elektriğin, hatta ateşin olmadığı; tabir yerindeyse ‘karanlıkta kalan’ ve hakkında hudutlu bilgiye sahip olduğumuz tarih öncesi periyotlarda hava karardığında insanların yırtıcılar tarafından taarruza uğrama mümkünlüğü çok daha yüksekti. Durmadan gelişen teknolojinin yardımıyla vakitle insanlık besin zincirinin en zirvesine yerleşti ve yok olan bu yırtıcıların açtığı boşluğu doldurmak ismine kurgusal canavarlar yaratmaya başladık. Uygun endişe sinemalarının direkt olarak canavarı göstermemesinin nedeni de işte budur: hayalgücümüz aslında olabilecek en vahim canavarı bizler için yaratır. Yani, aslında o fecî görünen canavardan değil de “bilinmeyen”den korkarız.
Fakat bu uzun evrilme sürecinde kendimizi koruyup kollama muhtaçlığımız, yani ‘karanlık korkusu’ öylesine derine işledi ki günümüze kadar bizimle kaldı. Bu mevzu üzerine Antony, “Kendimizi tehlikelerden korumak için görsel sistemimize güveniriz. Karanlıkta bu görsel duyumuz etkisizleşir ve etrafımızda ne ya da kim olduğunu belirleyemez hale geliriz,“ diyor ve “Karanlıktan korkmak, hazırlanmış bir endişe.“ diye de kelamlarına ekliyor.
Eiseman’da insanların siyah rengi, kimi formları ve potansiyel tehditleri görünmez kılması sebebiyle içgüdüsel bir formda “bilinmeyen”le başdaştırdığı fikrine katılarak siyahı “Gecenin ve karanlığın rengi. Her şeyi örten renk. “ olarak tanımlıyor.
Eiseman’nın kelamlarıyla, “Renkleri tabiatta nasıl gördüğümüzün insanın psikolojisi üzerindeki tesiri çok kıymetli. Ayrıyeten hepimiz biliyoruz ki siyah gecenin rengidir ve karanlığın örtüsü altında yapılabilecek her türlü kötücül aksiyonu gizleyebilecek renktir.“, ve bu anlayış biz şimdi daha küçük bir çocukken içimize işlemeye başlar. Günümüzde teknoloji sağ olsun, ışığı açıp günün en karanlık saatinde bile orta vermeden cümbüşe devam edebiliyoruz; lakin kimilerimiz bu kaygıyı asla yenemiyor.
Pekala ya bu endişe günlük aktivitelerimizi etkilemeye başlarsa?
Antony, kaygının doğal ve gerekli durumlarda hayat kurtarıcı bir reaksiyon olduğunun; fakat çoka kaçtığı durumlarda kaygı teşkil edebileceğinin de altını çiziyor. Sonuçta her şeyin fazlası ziyan, o denli değil mi?
Kentin pek de tekin olmadığını bildiğimiz bölgelerinde gece tek başımıza olduğumuzda hissettiğimiz kaygının doğal olduğunu belirten Anthoy’e nazaran, tıpkı pay gece kendi odamızda yalnızken kapılmamız pek de olağan değil.
Karanlığa karşı duyulan çok kaygı hissi, karanlık bir yerde atağa uğramak üzere olumsuz bir deneyimden tutun da dehşet sineması izlemek kadar kolay bir şey üzere birçok farklı sebepten kaynaklanabilir.
Bu kaygı vakitle tabiatıyla geçmediği taktirde münasebetlerimizi, işimizi ve olağanda kolaylıkla yapabildiğimiz şeyleri makûs bir halde etkileyebilecek olan niktofobi olarak bilinen fobiye evrilebilir. Antony’e nazaran şayet kişi geceleri meskenini terk edemeyecek noktaya gelmişse bu artık sıradan bir kaygı değil, bir fobidir.
Bu türlü durumlarda kişi gece lambaları yahut kapısını içeriye ışık girecek kadar aralık bırakmak üzere görüşümüzü kısmen aydınlatan, ‘güvenlik sinyali’ olarak isimlendirilen yardımlara başvurabilir. Hafif bir ışık ya da bir arkadaşın varlığı, kendimizi daha inançta hissetmemizi ve gerçekliğe tutunmamızı sağlar.
Antony’nin söylediklerine nazaran; kaygı duyulan duruma kademeli olarak maruz kalmak üzere tedaviler de mevcut. Bu tedavilerde profesyoneller hastalarından korktukları durumları sıralayıp numalaralandırmalarını ve daha sonra da artık kaygı hissetmedikleri ana kadar kendilerini bu durumlara maruz bırakmalarını istiyorlar. Bu durumu Antony “Mesela, şayet bir hasta şu an yalnızca gece lambasının varlığıyla uyuyabiliyorsa, ışığı daha kısık ya da isteğe nazaran ayarlanabilir yeni bir gece lambası almalarını isteyebiliriz,“ diyerek açıklıyor.
Siyah renk bazıları için öz itimadın sembolü de olabilir
Fakat, tıpkı bir paranın iki farklı yüzü olduğu üzere, siyah rengin de iki farklı yüzü var.
Siyah renk birden fazla beşerde telaş ve dehşet hissi uyandırıp geceleri uykusuz bırakırken, kimilerinin da olağandan daha öz inançlı ve sağlam hissetmesine neden olur- bilhassa de kelam konusu modaysa.
Eiseman, “Bence pek çok insan siyahı belli bir ölçüde güvenlik duygusu veren, kendilerini sarıp sarmalayıp bir nevi gölgelerde kaybolabilecekleri bir renk olarak görüyor.“ diyor ve “Bir bakıma, siyah renkle bütünleşmiş bir kararsızlık var. Karanlıkta pusuya yatmış olandan korkmak ya da onun bir olmak büsbütün kişinin elinde.“ diye de ekliyor.
Ayrıyeten şöyle bir düşününce, güçlü kurgusal karakterlerin birçok genelde siyah ya da en azında koyu tonlarda kıyafetlerle tasvir edilir. Bu gerçekte de böyledir: Çok güçlü iş insanlarını şöyle bir gözünüzün önüne getirin. Çoğunlukla hepsini koyu renk ekip elbiselerle görmeye alışık değil miyiz? Bu durumda, karanlık tarafı kabullenip onunla bir olmak bu endişeyi yenmemizde bize yardımcı olabilir dememiz pek de yanlış olmaz diye düşünüyoruz.
Karanlık dehşetinin gerisindeki psikolojiyi incelediğimiz yazımız bu biçimdeydi. Aranızda tıpkı fobiden muzdarip okuyucularımız varsa unutmayın ki karanlık korkusu, kendileri korumak ismine daima tetikte olan atalarımızın bizlere bıraktığı küçük bir armağandan ibaret. Ondan korkmak yerine onu kabullenmeye çalışmak bu fobiye sahip herkes için daha sağlıklı olacaktır. Doğal ufak bir gece lambasının da yardımıyla.
