Günümüzde bilinen en büyük cüce gezegen olma unvanının sahibi Plüton, çoğunuzun da hatırlayacağı üzere bir vakitler 9. ve güneşe en uzak gezegen olarak sayılıyordu.
Plüton, birebir vakitte Neptün‘ün yörüngesinin ötesinde, her biri kilometrelerce büyüklükte yüz binlerce kayalık, buzlu cisim ve 1 trilyondan daha fazla kuyruklu yıldızla birlikte gölgeli bir bölge olan Kuiper Jenerasyonu‘nın bilinen en büyük üyelerinden birisi. Pekala Plüton ne oldu da gezegenlikten cüce gezegen pozisyonuna düştü? Gelin güneş sistemimizin dışlanan üyesi Plüton’un yolcuğuna birlikte bakalım.
9. gezegenin keşfi
Güneş sistemimizde kaç gezegen olduğunu orta yaşlı birisine soracak ya da hususla ilgili on yıldan daha uzun bir müddet evvel yazılmış olan kitaplara bakacak olursanız, alacağınız karşılığın şu an geçerli olan 8 yerine “9” olması çok olağan bir durumdur. Bir vakitler 9. gezegen olarak bedellendirilen ‘kayıp nesne‘ Plüton’un kıssası; özünde bir keşif, tartışma ve cüce gezegen sınıfının ortaya çıkış öyküsü.
Geceleri gökyüzüne çıplak gözle dikkatlice baktığımızda, Ay ile birlikte her biri güneşe başkasından daha uzak olan beş klasik gezegen Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter ve Satürn’ü görebiliriz. Astronomların teleskopları kullanmaya başlamasıyla, Sir William Herschel 1781 yılında bir diğer gezegen olan Uranüs’ü keşfetti; lakin görünüşe nazaran Uranüs, kimsenin mana veremediği bir formda bir istikamete hakikat çekilmekteydi. Bu da oralarda devasa boyutlarda öteki bir şeyin varlığına işaret ediyordu.
1846 yılında astronom Urbain Lee Verrier ve John Couch Adams’ın eforları sonucu Uranüs’ü kendine hakikat çeken bu objenin, aslında öbür bir gezegen olan Neptün olduğunun ortaya çıkmasıyla da Dünya dahil günümüzde bilinen 8 gezegenin hepsi keşfedilmiş oldu.
Fakat Neptün üzerine çalışan astronomlar, Neptün’ün de tıpkı Uranüs üzere bir tarafa hakikat çekildiğini fark ettiler ve kestirim üzerine yürüttükleri bir çalışma sonucunda da dokuzuncu objeyi buldular. Bu soğuk ve uzaklıklı kaya 1930 yılında Clyde Tombaugh tarafından keşfedildi ve yeni gezegen; Yunan mitolojisinden bildiğimiz Hades’in Roma mitolojisindeki karşılığı olan, soğuk ve karanlık yeraltına hükmeden rabbi Plüton’a ithafen ‘Plüton’ olarak isimlendirildi.
“Gezegen mi değil mi? ” tartışması
Böylece 9. gezegen olan Plüton’un varlığı, şaşırtan özellikleri sebebiyle çok geçmeden tartışmalara neden olmaya başladı. Dış Güneş sisteminde varlığından haberdar olduğumuz, soğuk gaz yahut donmuş buzdan oluşan öteki gezegenler Dünya’dan çok daha büyükken, öte yandan Plüton, Dünya’nın yalnızca iki binde biri kadardı ve büyük ölçüde kayalardan oluşuyordu. Aslında bakacak olursanız Plüton, boyut açısından Mars ve Jüpiter ortasında dolaşan Ceres ve Pallas üzere kimi büyük asteroitlerden o kadar da büyük değildi. Ayrıyeten tuhaf bir yörüngedeydi; bir elips halinde gerilmişti ve öbür tüm gezegenlere kıyasla da eğik duruyordu. Bütün bunlara karşın oradaki en büyük obje üzere duran Plüton, yaklaşık 70 yıl boyunca gezegen sınıfında kalmaya devam etti; sonuçta tıpkı bir gezegene benzeyen bu nesne öteki ne olabilirdi ki?
Takvim yaprakları 2000 yılına yaklaştığında ise bilim insanları, Güneş’e Plüton’dan bile uzak olan, Kuiper jenerasyonu olarak da bilinen bölgedeki uzaya dağılmış kayaları daha da yakından incelemeye başladı. Bildiğimiz astreoitlerden olamayacak kadar yavaş hareket eden bu soluk ve uzak objeleri inceleyen bir araştırma grubu, bu objelerden kimilerinin tasa verici derecede Plüton’a benzediğini fark etti. O halde bu devasa uzay kayaları da mı –Quaoar, Sedne, Orcus, Makemake ve büyüh ihtimalle daha kacı– birer gezegendi? Yoksa gezegen olmayan Plüton muydu?
2005 yılında her şeyi değiştirecek bir şeyin varlığı bulundu: Yalnızca Plüton’a benzemekle kalmayıp, neredeyse Plüton’la birebir boyutlarda olan bir kaya. O halde, şayet Plüton bir gezegense; çoğumuzun Truva Savaşı’nın çıkmasının gerisindeki isim olarak bildiği, Yunan mitolojisinde karışıklık ve tartışmadan sorumlu tanrıça Eris’in akabinde isimlendirilen bu yeni kayanın epey oldukça bir gezegen olması gerekmez miydi?
Son karar: Plüton’un gezegenlikten dışlanışı
Bu durumda Güneş sisteminde kaç gezegen vardı? Sekiz mi? On mu? Düzinelerce, hatta yüzlerce mi? Hududu tam olarak hangi noktada çekmeliydik?
Milletlerarası Astronomi Birliği (IAU), bu cevaplaması güç soruyu tartışmak ismine 2006 yılının Ağustos ayında bir ortaya geldi. Nesiller boyunca Plüton’un bir gezegen olduğunu düşünerek büyüyen beşerler Plüton’dan vazgeçmeye hiç istekli olmasa da, ispatlar apaçık bir biçimde ortadaydı: IAU’nın kararı, Güneş sistemimizin fotoğrafını sonsuza kadar değiştirecekti.
IAU en sonunda ana gezegenlerin hepsinin ortak bir noktası olduğunu fark etti: Gezegenlerin civarlarında, kendi boyutlarına yakın diğer hiçbir şey yoktu. Bu gezegenler etraflarındaki cisimleri ya uydu olarak yörüngelerine çekiyor, ya onlarla çarpışarak parçalıyor ya da cisimler bir biçimde uzay boşluğuna fırlatılıyordu- yani öbür bir deyişle, gezegenler bir yolunu bulup yörüngelerini başka cisimlerden arındırıyordu. Fakat Plüton bu saydıklarımızdan hiçbirini yapamıyordu: etrafı boyutları onunkisine yakın bir sürü emsal cisimle çevriliydi. Bütün bu datalar göz önünde bulundurulduğunda IAU, Plüton’un sınıfta kaldığı kararına vardı. Artık bir gezegen değildi.
Cüce gezegenler
Basitçe tanımlamak gerekirse, yerçekiminin tesiriyle yuvarlak bir hal alacak kadar büyük; lakin olağan bir gezegenin bilakis etrafındaki komşularından kurtulamayacak kadar küçük olan objelere ‘cüce gezegen’ denir. Eris, Ceres ve daha birçoğuyla birlikte Plüton da artık cüce gezegen sınıfının bir üyesi.
İşte yeni bir gezegen bulduğumuzu sanıp daha sonra onu kaybettiğimiz; lakin onun yerine yepisyeni bir cisim cinsinin varlığını öğrendiğimiz Plüton’un öyküsü bu halde. Bu kıssa, dramatik açıdan bakacak olursak aslında biraz da üzücü. Hiç üzülme Plüton, sen kalbimizde hala bir gezegensin.
