Dünya tarihini bir daha asla eskisi üzere olmayacak biçimde değiştiren pek çok buluş ve icat vardır. İcatlar yoktan var edilirken; buluşlar esasen var olan bir şeyin keşfedilmesidir. Bu nedenle tekerleği kim buldu diye sormak yerine tekerleği kim icat etti sorusu çok daha doğrudur. Mevzumuz tekerlek, zira bugünün çağdaş dünyasını döndüren icat elbet tekerlektir.
Bugünün çağdaş lastiklerinin atası olan tekerlek ulaşım için icat edildi diye düşünebilirsiniz. Lakin bu icadın mucidinin birinci hedefi, tekerleği ulaşım için kullanmak değildi. Elbette vakit içinde toplumlar tekerleği geliştirdiler ve en az insan gücüyle azamî randıman elde edecekleri araçlar yaptılar. Gelin tekerleği kim buldu, daha doğrusu ne vakit icat edildi sorusunu biraz daha yakından inceleyelim.
Tekerlek ne vakit icat edildi?
Tekerlek, hiç de şaşırtan olmayan bir biçimde medeniyetin beşiği Mezopotamya’da icat edilmiştir. Kesin olarak bilmiyoruz fakat tekerleğe dair en eski deliller milattan evvel 4200 – 4000 tarihlerini işaret ediyor. Buluntulara nazaran Mezopotamya halklarından bağımsız olarak Çinliler de milattan evvel 2800’lü yıllarda tekerleği icat etmişler.
Tekerlek ne vakit icat edildi sorusuna verilen bir karşılık daha var lakin bu iddiayı açıklayan arkeolog bile bu yayını daha sonra silmiştir. Argümana nazaran milattan evvel 5500 yılını işaret eden bir oyuncak otomobil bulundu. Bu argümandan vazgeçilmesi olağan zira tekerlek o yıllarda icat edilmiş olsa bile bir otomobile monte edilerek oyuncak üzere kullanılması neredeyse imkansız.
Tekerleği kim, nasıl buldu?
Tekerleğe emsal bir şey tabiatta yok. Bu nedenle cetlerimiz bu aleti bir biçimde tabiattan bulup da kopyalayarak kullanmış olamazlar. Bunun manası, tekerlek büsbütün insan zihni tarafından üretilmiş ve geliştirilmiş bir icattır. İşte ilkel atalarımızla gurur duymamız için bir neden daha.
Tekerleğin nasıl bulunduğunun bir cevabı olmadığı üzere kim tarafından icat edildiğinin de bir karşılığı yok. Zira binlerce yıl öncesinden bahsediyoruz. Bu cins icatların ve buluşların kayıtları muhtemelen o devir bir patent ofisi tarafından tutulmuyordu. Bu nedenle insanlığın mukadderatını değiştiren bu icadın mucidinin kim olduğu tam bir soru işareti. Tahminen tek bir mucidi bile olmayabilir.
Tekerlek neden icat edildi?
Hayal ettiğimiz üzere cetlerimiz, bir yerden bir yere daha kolay eşya taşıyalım diye tekerleği icat etmediler. Esasen o devir hayvan yağlarıyla ya da çamurlu toprak ile kayganlaştırılmış kızaklar kullanılıyordu. Koca koca piramitlerin ve tapınakların bu yolla yapıldığını ve hatta Fatih Sultan Mehmet’in bile benzeri bir sistemle gemileri karadan yürüttüğünü düşünürsek kimsenin tekerleğe gereksinimi olduğunu sanmıyoruz.
Ulaşım için değil fakat çanak – çömlek yapmak için tekerleğe muhtaçlık vardı. En eski buluntularda rastladığımız tekerleklerin kullanım gayesi çömlekçi çarkı olmaktı. Kesinlikle görmüşsünüzdür; yumuşak bir kil yığını bu çarkın üzerine yerleştirilir, çark döndükçe kile form verilir ve sonuç olarak ortaya olağanüstü bir çanak çıkar. İşte atalarımızın tekerleği icat etme nedeni buydu.
Tekerlek ne vakit ulaşım için kullanılmaya başladı?
Tekerleklerin bir araca bağlanarak ulaşımdan fazla taşıma için kullanılması, icadından yüzlerce yıl sonra başladı. Buluntulara nazaran birinci tekerlekli araçlar Avrupa ve Asya’nın kimi bölgelerinde milattan evvel 3500 – 3350 yıllarında kullanıldı. Neredeyse kesin olarak biliyoruz ki birinci araçlar dört tekerlekliydi.
Tekerlekli araçların birinci örneklerine bugün Polonya hudutları içinde bulunan Bronocice isimli neolitik bir köyde ve bugün Irak hudutları içinde bulunan bir alanda rastlıyoruz. Fakat milattan evvel 3650 – 3100 tarihli bu örnekler araç buluntuları değil, araç tasvirleridir. Polonya’da bir kap üstünde, Irak’ta ise bir tablet üstünde bulunan bu tasvirler bize dört tekerlekli araçları gösteriyor.
Bugün Almanya’nın Kiel kenti yakınlarında bulunan milattan evvel 3420 – 3385 yıllarını işaret izler, kullanılan aracın bir kızak değil de tekerlekli olduğunu gözler önüne seriyor. Birinci iki tekerlekli otomobil tasvirleri ise tekrar Almanya’nın Lohne-Engelshecke kentindeki bir mezar galerisinde karşımıza çıkıyor. İki tekerlekli otomobil tasvirleri, milattan evvel 3402 – 2800 tarihlerini işaret ediyor.
Dünyanın farklı medeniyetlerinde tekerlek kullanımı:
Avrupa ve Asya dışındaki medeniyetler de bağımsız olarak tekerleği icat etmişlerdir. Kuzey Amerika’da yaşayan yerli halkların, milattan evvel 1500’lü yıllarda tekerlekli oyuncak atlar yaptıkları görülmüştür. Lakin kıta keşfedilip de bölgeye Avrupalılar akın etmeden evvel tekerlek öbür bir emelle kullanılmamıştır.
Afrika’da tekerlek kullanımına dair izler yok. Mısır’da bulunan kalıntılara nazaran milattan evvel 400’lü yıllarda yaşamış bir medeniyet olan Nubyalılar, çömlek çarkı ve su çarkı olarak tekerlek kullanmışlardır. Milattan sonra 150’li yıllarda Çinlilerin iki tekerlekli el arabası kullandıklarını gösteren pek çok çizim vardır.
Dünden bugüne tekerlek:
Günümüzden binlerce yıl evvel icat edilen ve kullanılan tekerlekler büyük ihtimalle dilimlenmiş ağaç gövdeleri ya da pek de ince işlenmemiş kalın disklerdi. Lakin bu durum süratle değişti. Zira hayvanların evcilleştirilmesi, tarıma geçilmesi ve kentleşme sonucu bu ilkel sistemin geliştirilmesi gerekiyordu.
As bayrakları; yüzlerce yıl boyunca at otomobilleri başta olmak üzere pek çok farklı araçta kullanılan telli tekerlekler birinci sefer milattan evvel 2000 civarında bugün ülkemizin bulunduğu Anadolu topraklarında icat edildi. Savaşlarda gözle görülür bir üstünlük sağlayan telli tekerleklerin en eski buluntuları milattan evvel 2100 – 1800 yıllarını işaret ediyor.
Aksların icat edilmesi ile birlikte tekerlekler bağımsız olarak dönmeye ve virajlarda üstünlük sağlamaya başladılar. Milattan evvel 800 – 450 tarihlerinde Kelt savaş otomobillerinde kullanılan demir çerçeveler ile birinci lastik örneklerini görüyoruz. Bugün kullandığımız lastiğin patenti 1847 yılında İskoç mucit Robert William Thomson tarafından alınmıştır. Seri üretim ise 1888 yılında başlamıştır. Sonrasını zati hepimiz biliyoruz.
Elbet nakliyat ve ulaşım konusunda dünya tarihini değiştiren tekerleği kim buldu sorusu üzerinden tekerlek ne vakit icat edildi sorusunu yanıtladık ve bu değerli icadın dünya tarihindeki yerinden bahsettik.
