Bilhassa son yıllarda haberlere ne vakit baksak dünyanın farklı bir noktasında yaşanan bir afet ile karşılaşıyoruz. Zelzele, sel ve yangın en sık karşılaşılan afetlerden olsa da Japonya, Tayland, Endonezya ve ABD üzere okyanusa kıyısı bulunan ülkelerde saklı bir afet tehlikesi daha var, tsunami. Tsunami felaketinin yıkıcı tesirlerini 2004 yılında Hint Okyanusu kıyılarında yaşanan felaket sonrası görmüştük.
Her an tehdit altında olan bir zelzele ülkesi olarak Türkiye’de tsunami olur mu sorusu ise hepimizin aklını kurcalıyor. Genel olarak bu felaket okyanusa kıyısı olan ülkelerde yaşanıyor olsa da deniz tabanında yaşanacak bir sarsıntı sonucu ülkemiz dahil her yerde tsunami ile müsabaka ihtimalimiz var. Tsunami nedir, nasıl oluşur, felaket sırasında ne yapmak gerekir gelin biraz daha yakından inceleyelim.
Kentleri yok etme gücü olan tsunami nedir?
Tsunami, genel olarak okyanus tabanlarında yaşanan tektonik hareketler sonucu büyük su kütlelerinin yer değiştirmesi olayıdır. Rüzgar kaynaklı oluşan yüzey dalgalarından farklı olarak tsunami sırasında su kütleleri, tabandan yüzeye kadar bir sütun halinde hareket ederler.
Aslında açık denizlerde ve okyanuslarda sık sık bu anlattığımız olay meydana geliyor. Hareket eden su kütlelerinin maksadının insanların yaşadığı kıyı bölgeleri olması durumunda ise bu olaya doğal afet diyoruz. Tsunami de tıpkı zelzeleler üzere evvelce bilinemiyor fakat birtakım varsayımlar yapılabiliyor.
Tsunami hakkında yapılan kestirimlerin ana kaynağı, okyanus tabanındaki hareketli inceleyen özel sistemlerdir. Bu sistemler, okyanus tabanında yaşanan zelzeleleri ve mümkün tsunami olaylarını haber verirler. Tsunami konusunda öteki kıymetli kaynak ise denizcilerdir. Bilhassa açık denizde bulunan denizcilerin olağandışı dalga hareketlerini haber veriyor olmaları gerçek manada hayat kurtarıcıdır.
Ne vakit geleceğini bilemediğimiz tsunami nasıl oluşur?
Tsunami oluşumunun birinci ve temel nedeni sarsıntılardır. Okyanus tabanlarında bulunan tektonik levha hudutlarında ya da yakınlarında oluşan zelzeleler, tsunami oluşumunun temel nedenidir. 1900’lü yılların başından beri gerçekleşen tsunami olayları incelendiği vakit bunların %80’inin sarsıntı kaynaklı olduğu görülmüştür.
Tsunami oluşumunun temel nedeni sarsıntılar olsa da tek neden bu değildir. Büyük çaplı toprak kaymaları, güçlü volkanik aktiviteler, okyanuslarda kütlesel hareketlere neden olacak hava hareketleri, asteroit çarpmaları üzere büyük çaplı durumlar da tsunamiye neden olabilir. Bugüne kadar insan kaynaklı gerçekleşmiş bir tsunami kaydı yoktur.
Tsunami neden bu kadar tehlikeli bir afet?
Tsunaminin gücü, oluştuğu okyanusun derinliği ile gerçek orantılıdır. Derin bir okyanusta yaşanan tsunaminin suratı saatte yaklaşık 800 kilometredir. Bu sürat, bir jet uçağıyla birebir suratı söz eder. Tsunaminin dalga uzunluğu ise yüzlerce kilometre uzunlukta olabilir. Neyse ki kıyı şeridine yaklaştıkça uzunluğu ve gücü azalır. Lakin yıkıcı tesirini korur.
Okyanus açıklarında yaşanan bir tsunami zararsızdır. Hatta denizciler altlarından geçen bu su kütlesini fark etmezler bile. Sorun, bu kütlenin kıyıya ulaşmasıdır. Güçlü bir tsunami, saatte yaklaşık 50 kilometre süratle kıyıya vurur. Dalga uzunluğu azalsa da yükseklik ve yoğunluk artar.
Kıyıya çarpan bir tsunami dalgasının uzunluğu 30 ile 300 metre ortasında değişiklik gösterir. Fakat hala güçlüdür. 15 cm uzunluğunda bir dalga bile insanların ayaklarını yerden kesebilir. 30 cm uzunluğunda bir dalga, otomobilleri sürükleyecek güçtedir. Bu güçlü dalgaların öbür bir yıkıcı tesiri ise okyanusa geri dönmeleri sonucu ortaya çıkar. Bilhassa dalgaya kapılmış beşerler ve hayvanlar, dalganın okyanusa geri dönmesi nedeniyle kendilerini tonlarca suyun ortasında bularak hayatlarını kaybedebilirler.
Tsunami dalgalarının vurduğu kıyı şeridindeki binalar yıkılabilir, altyapı sistemleri çöker, elektrik sistemleri bozulur, kanalizasyon sistemleri patlar. 50 kilometre süratle giden bir otomobil bir yere çarpınca ne oluyorsa tsunami sonucu da o olur. Üstelik bu gücün su olduğunu düşünürsek su ile etkileşime giren pek çok şeyin bozulacağını da söylemek mümkün.
Tsunami sırasında ne yapmak gerekiyor?
Kaçmalısınız. Kıyıdan iç bölgelere kadar kilometrelerce yıkıcı tesir yaratacak bu güçlü dalgalardan korunmanın tek yolu kaçmaktır. Bu nedenle sık sık tsunami yaşanan bölgelerde evvelce tsunami gelişini haber veren sistemler vardır. Evvelce iddia edilmese bile açık okyanuslarda bulunan bilgi sistemleri sayesinde erken ihtarlar yakalamak mümkündür.
Bu güçlü dalgalardan kaçamayanların yüksek noktalara çıkması önerilir. Derme çatma yapılar yıkılacağı için betonarme yapıların üstüne çıkılmalıdır. Şayet bunu yapacak imkanınız da yoksa su üzerinde kalacak ağaç kütüğü ve gibisi objelere tutunarak en azından boğulmaktan kurtulmalısınız. Maalesef okyanus kıyısına duvar inşa etmek üzere tedbirler, tsunamiyi durduracak kadar güçlü savunmalar değildir.
Bir zelzele ülkesi olan Türkiye’de tsunami olur mu?
- İzmir’de yaşanan tsunami kaynaklı su baskını
Maalesef bu sorunun karşılığı evet, Türkiye’de tsunami olur. Türkiye’nin okyanusa kıyısı olmasa bile ülkemizin üç tarafı da denizlerle çevrili. Yetmezmiş üzere güçlü fay çizgileri da tam altımızdan geçiyor. Uzmanlar tarafından yapılan geriye dönük 3 bin yıllık inceleme sonucu ülkemizde toplam 90 adet tsunami yaşandığı tespit edilmiştir.
10 Eylül 1509 İstanbul zelzelesi, 10 Temmuz 1894 İstanbul zelzelesi ve 17 Ağustos 1999 İzmit sarsıntısında tsunaminin yıkıcı tesirleri açık bir halde görülmüştür. Hepimizin hatırladığı 1999 İzmit zelzelesi öncesi deniz çekilmiş, zelzele sonrası yaklaşık 3 metrelik tsunami dalgaları olarak geri dönmüştür. Çok güçlü olmayan bu dalgalar bile kıyı şeridinde kıymetli hasara neden olmuşlardır.
Son olarak 30 Ekim 2020 tarihinde İzmir’de yaşanan zelzele sonrası tsunami görülmüştür. Denizden 6 metre yükseklikte gelen tsunami dalgaları, birtakım bölgelerde yaklaşık 2 metre dalgalar halinde kıyıya vurmuştur. Yıkıcı tesir oranı az olan bu dalgalar pek çok su baskınına neden olmuşlardır.
Büyük kentleri bile yıkacak güçte olan tsunami nedir, nasıl oluşur, Türkiye’de tsunami olur mu üzere merak edilen soruları yanıtladık ve bahis hakkında bilmeniz gereken ayrıntılardan bahsettik. Umuyoruz ülkemizde asla bu türlü bir felaket yaşanmaz fakat ihtimalleri göz önünde bulundurmalı ve gerekli tedbirleri almalıyız.
