Geçtiğimiz haftalarda Türk mitolojisinden değerli kimi karekterlere yer verdiğimiz bir listeyi sizlerle paylaşmıştık. Artık ise Türk mitolojisinde hayvan sembolizminden ve renklere yüklenen manalardan bahsedeceğiz.
Türk mitolojisindeki hayvanlar denince aklımıza birinci başta kurt, at ya da kartal üzere hayvanlar gelse de aslında ejderhadan anka kuşuna kadar pek çok hayvan mitolojimizde kendisine yer bulmuş. Renklerin kullanımının ise tabir ettikleri istikametlerden yüklenen özel manalara kadar pek çok farklı formülü var.
Ala geyikten heybetli kurtlara: Türk mitolojisinde hayvanlar
Türk mitolojisinde hayvanların yeri epey kıymetli. Yüzyıllar uzunluğu pek çok hayvan farklı anlatılarda kutsanmış, temsil etikleriyle devrin inançlarına ve anlayışına ışık tutmuş. Başta kurt ve geyik üzere hayvanlar olmak üzere farklı kültürlerin de tesiriyle mitolojide yer edinmiş ejderha, anka kuşu üzere birtakım hayvanlar, pek çok destanda ve öyküde kendine yer bulmuş.
Bu hayvanlardan kimilerini tanımak ve Türk mitolojisinde kendilerine nasıl yer bulduklarını, ne mana tabir ettiklerini anlamak için lafı daha fazla uzatmadan listemize geçelim.
Fantastik kuşlar:
Listenin birinci sırasında mitolojimizde yer alan fantastik kuşlar var. Anka kuşu, garuda ve griffon; her biri pek çok farklı mitolojide de yer alan kuşlar.
Aslında anka kuşu, simurg ve phoenix olarak da bildiğimiz ve Mısır ve İran mitolojisinde de yer alan bir başka ismiyle Zümrüdüanka kuşu. Bu kuşun Türk mitolojisinde en çok ‘devlet kuşu’ ya da ‘talih kuşu’ olarak da anılan Hüma (Umay) kuşu ile alakalı olduğu düşünülüyor. Zira her iki kuş için anlatılan öyküler pek çok tarafıyla benzerlik taşıyor. Anka kuşuna dair farklı anlatılarda dev üzere bir kuş olduğu, kanatlarını açtığında ise yeryüzünün karanlığa büründüğü üzere kıssalar anlatılır.
Garuda ise aslında Hint mitolojisinde yer alan bir efsanevi kuş ama kendisine Türk mitolojisinde de yer bulmuş. Kimi öykülerde ilahlarla savaşan bir karakter olarak yer alan garudalar kimi öykülerde ise kutsal yılanlarla gayret eden bir karakterdir. Hayat ağacının kısımları üzerinde bulunan bir yumurtadan çıkan garudaların dünyaya geliş formunun, şamanların doğumuyla benzerlik gösterdiği söylenir. Garudaların Türk mitolojisinde eşleştiği karakterlerden biri ise Karakuş olarak bilinen bir hayvan. Bu hayvan da tıpkı garudalar üzere hayat ağacının kollarında dünyaya gelir. Kolları ve bacakları insan üzere olan garudalar Türklere ilişkin kimi antik eşyaların üzerinde pek çok kere tasvir edilmiş.
Fantastik kuşlardan sonuncusu ise grifonlar. Griffinler neredeyse tüm mitolojilerde yer alıyor. Türk mitolojisinde ise daha çok kartal başlı griffinler olarak yer alıyor. Göğü, ilimi, irfanı ve kuvveti temsil eden griffinlar gök allahın temsili olarak da anılıyor.
Ejderhalar
Ejderhalar aklımıza direkt Çin mitolojisini getirse de Türk mitolojisinde de yer almış. Aslında bu çok da şaşırtan değil zira Çin ve Türk mitolojilerinin birbirlerini beslediği farklı noktalar var. Başlangıçta rahmet, refah, güç ve kuvvet temsili olan ejderhalar ilerleyen devirlerde farklı kültürlerin tesiriyle berbatlığın simgesi haline gelmiş.
Kartal ve öbür avcı kuşlar
Kartallar ve genel olarak yırtıcı kuşlar, Türk mitolojisinde epeyce değerli bir yere sahip. Şaman ruhlarını tabir etmek için kullanılan kartallar, gök ilahın timsali olarak da anılmış. Dünya ağacının doruğunda tasvir edilen kartallar, kıymetli bir türeme timsali. Bilhassa Göktürk ve Uygur devirlerinde kartallar ve yırtıcı kuşlar, hükümdarların ve beyefendilerin esirgeyici ruhları ve adaletin temsilcisi olarak yer alıyor. Kartalların üstte da bahsettiğimiz üzere aslan bedenli, kartal başlı griffin temsillleri de mitolojimizde sık sık yer almaktaydı.
Geyik
Türk mitolojisinde kıymetli yer tutan bir öbür hayvan ise geyik. Şaman merasimlerinde şamanların suretine büründüğü hayvanlardan biri geyik. Bu sebeple geyikler kutsal hayvanlar olarak anılır. Bilhassa beyaz geyiklere yüklenen bu manaların yanında al ya da kahverengi geyiklerin yer altı ile ilişkilendirildiği bilinir. Kimi öykülerde peşlerine taktıkları avcıları yer altına yani mevte götüren geyiklerden bahsediliyor. Fakat apayrı bir geyik temsili olarak, geyiklerin ‘deniz tanrıçası’ olarak anıldığı bir Göktürk efsanesi de var.
At
Atlar şamanların gökyüzüne çıkarken ya da yer altına inerken kullandıkları binekleri olarak anlatılıyor. Bu da onları hem ‘uğurlu’ ve kutsal, hem de mevti temsil eden hayvanlar haline getirmiş. Gök yaradanın simgelerinden biri olarak da yer alan atlar birebir vakitte ona kurban edilen hayvanların başında geliyor. Atlarla ilgili olarak göğe çıkmada şamanlara yardım ettikleri için ‘kanatlı’ olarak tasvir edildiği anlatılar da var.
Balık
Balıklar Türk mitolojisinde bilhassa Altay yaratılış destanında kıymetli bir yere sahip. Garip bir formda gök gürültüsünün hayvan biçimindeki tasviri olarak karşımıza çıkıyor. Tıpkı vakitte göl ve ırmak kenarlarında yaşayan Türk topluluklarında rahmet, refah ve bolluk timsali olan balıklar, evlilikte ise memnunluk ve üremenin temsili olarak yer alıyor.
Kurt
Kurt, Türk mitolojisinde yer alan hayvanlar kelam konusu olduğunda akla birinci gelen hayvan. Bunun sebebi ise erken devirden itibaren günümüze kadar uzanan bir kullanımının olması. Başlangıçta sırf bir totemken vakit içinde egemenliğin temsili haline gelen kurtlar, yol gösterici olarak anlatılmış; hami hayvan olarak kıssalarda kendine yer edinmiş. Tıpkı vakitte gökle alakalarına bakıldığında ise aydınlığı ve ışığı temsil eden kurtlar, kimi anlatılarda gökten ışıkla birlikte iniyorlar ve saflığı, yeterliliği, fazileti temsil ediyorlar.
Siyahtan beyaza: Türk mitolojisinde renkler
Türk mitolojisinde ve kültüründe renklerin ne söz ettiğini anlamaya çalışırken karşımıza çıkan birinci nokta ‘yönler’ oluyor. Evvelce dört ana istikamet farklı renklerle temsil edilirmiş. Bu davranış, Türk topluluklarında olduğu üzere Çin kültüründe ve mitolojisinde de yer edinmiş bir davranış ve renklerin edindikleri manaları da direkt etkilemiş.
Kara (siyah):
Kara, kuzey istikametini temsil eden renk olarak karşımıza çıkıyor. Kuzeyde yer alan bir kent ya da yer ‘kara’ olarak anılıyor. Örneğin Karahanlıların isminin ya da Türkmenistan’da bulunan Karakum çölünün isminin buradan geldiği söylenir.
Kara tıpkı vakitte tıpkı pek çok kültürde olduğu üzere Türk kültüründe ve mitolojisinde de ‘yas, vefat, tasa, acı’ temsili olarak karşımıza çıkıyor ve uğursuz bir renk.
Kırmızı:
Kırmızı, karanın tam karşısında yer alan ve güneyi temsil eden renk. Ancak farklı tonlarına farklı isimler verilerek sık sık kullanılmasından dolayı pek çok farklı manası olduğunu görüyoruz. Burada karşımıza kızıl, al ve kırmızı olarak üç farklı kullanım çıkıyor ve her birinin birbirinden ayrılan istikametleri var.
Örneğin al, daha çok al bastı al karası öykülerinde olduğu haliyle ‘negatif’ bir manaya sahipken kızıl renk ise ‘kızıl elma’ efsanesi sayesinde daha müspet bir imaja sahip. Kızıl elma, ‘ulaşılmak istenen yer, amaç, gaye’ manasına geliyor ve Türk hükümdarları için kıymetli bir temsil. Kırmızı ise daha çok kanla ilişkilendirilen bir söz ve vakit zaman savaş ve zafer rengi olarak anılırken bir yandan da değişik bir bakışla ‘düğün ve gerdek rengi’ olarak yer alıyor.
Mavi:
Mavi, Türk mitolojisinde en uğurlu ve en bereketli renklerden biri. Bunun sebebi ise direkt gök ilah ile ilişkilendirilmesi. Vakit zaman beyaz ve yeşil ile bir tutularak misal manalar taşıyan mavi, içinde her şeyin yer aldığı sonsuz boşluğu temsil ediyor. Bir isimle birlikte sıfat olarak kullanıldığında ise o ismin gök yaradanla ya da gökte olan ruhlarla bağlantılı olduğu manasına geliyor.
Tıpkı vakitte dişil gücün rengi olarak mitolojide yer alan mavi, saygınlığında bir temsili. Ekseriyetle ortak öğelere sahip olduğumuz Çin mitolojisinde ise gariptir ki mavi renk ‘şeytani’ ve berbat bir renk olarak anılıyor. Türk mitolojisinde ise nadiren negatif manalar yüklenen bir renk olduğunu görüyoruz. Bu da vakit zaman matemin rengi olan mor ve siyahla birlikte anılmasından kaynaklanıyor. Mavinin temsil ettiği taraf ise doğu.
Beyaz:
Beyaz, az önce bahsettiğimiz mavi renge yüklenen tüm tanrısal manaları vakitle kendi üzerine almış. Bunun sebebi olarak ise Türk mitolojisinde vakit içerisinde gök ilahın yerini ilah Ülgen’in alması gösteriliyor. Bu da gök rengi olan mavi yerine beyazın ilahın rengi olarak anılmasına yol açmış. Ülgen’e yaratma ilhamı veren tanrıçanın da ismi Ak Ana’dır.
Vakit içerisinde göğe ilişkin olan ya da iyilikle ilişkilendirilen tüm ilah ve tanrıçalarla ilgili olarak sık sık karşımıza beyaz renk çıkar. Beyaz renk tıpkı vakitte batı istikametini temsil eden renk.
